Hillbrow ontbeen (Deel I van III)

Hillbrow was doerie jare soveel van ons se tuiste en speelplek. Maureen Swart dink ook met groot nostalgie terug aan die “goeie” ou dae in Hillbrow. Sy het deeglik navorsing oor die Brow gedoen en deel dit met ons oor drie aflewerings. Vandag is die eerste hoofstuk. Terloops, die verwysingsbronne kom aan die einde van die laaste aflewering.

Hillbrow met al sy nostalgie herroep

MAUREEN (HEYL) SWART skryf: Spyt kom altyd te laat. Dit besef ek vir die ontelbaarste keer in my lewe toe ek 'n foto van die Berea‐brandweerstasie op Google sien. Op die hoek van Mitchell‐ en Banketstraat, en op die grens tussen Berea en Hillbrow, staan hierdie brandweerstasie.

Terwyl ek in Hillbrow gewoon het ‐‐ 'n sug van nostalgie ‐‐ was dié gebou dikwels op my staproete vir oefening, baie lank voordat Fitbits die lewenslig aanskou het. Dan het ek met die onkundige ongeërgdheid van 'n jongmens gedink: "Cute" plekkie; dit lyk soos 'n pophuis. Min wetende dat dit inderdaad Die Pophuis genoem word, omdat die boustyl dit die voorkoms van 'n pophuis gee. Eers 'n leeftyd later het ek geleer ('n mens is nooit te oud om te leer nie) dat die boustyl nogal 'n mondvol is: Neo‐barok‐Edwardiaans.)
Nou hoe pas spytigheid in die prentjie?:

⦁ Ek voel spyt, omdat ek nie met 'n noukeuriger en meer waarderende oog na dinge gekyk het toe ek in Hillbrow gewoon het nie. Ek het gesien, maar ook nie gesien nie; as't ware met oogklappe rondbeweeg.

⦁ Spyt, omdat ek naïef geglo het dat alles altyd dieselfde sou bly en nie 'n dagboek gehou het waarin ek my indrukke neergepen het toe alles nog "in lewende lywe" was nie. Maar watter jongmens ken tog die woorde: "Ek kan nie meer onthou nie?" (As ons toe al selfone gehad het, kon ek sommer op die daad foto's ook geneem het.)

⦁ Spyt, omdat ek Hillbrow se sypaadjies platgeloop het sonder om vir 'n oomblik te wonder hoe dit gebeur het dat al die staal en beton juis hier ‐‐ in 'n voorstad wat nie net 'n plek vir pret en jolyt was nie, maar vir baie van ons 'n veilige tuiste gebied het ‐‐ kom wortelskiet het?

Die driehoekige stuk uitvalgrond.

Toe skrik ek skielik wakker, want my goeie genade, ek kan mos nog altyd iets omtrent die ou sakie doen! En toe ek my weer kom kry, is ek aan't navors dat die biesies bewe ‐‐ boeke en Google, en nie hoe lank nie, toe "zip" die uwe al te lekker saam met Google Maps deur Hillbrow se strate. Of ek betrag die wêreld soos 'n voël vanuit die lug. En so begin ek hierdie storie skryf:

Hillbrow is op 'n driehoekige stuk staatsgrond geleë, ook genoem "uitvalgrond," *1) tussen die plase Braamfontein (wes), Doornfontein (oos) en Turffontein (suid).

"Uitvalgrond?" Vir 'n verdwaasde oomblik het ek gedink dat dit iets met ontstoke boere te doen het, wat 'n uitval oor 'n stuk grond gehad het. Maar toe nou nie. Die ding is, daardie jare het boere tydelik hul plaasgrense met hopies witgekalkte klippe aangedui, terwyl hulle vir 'n landmeter gewag het om die permanente grense amptelik af te baken. In sommige gevalle het die grense oorvleuel en soms was daar groot gapings tussen‐in. Hierdie gapings was bekend as uitvalgrond of oortollige land en het aan die staat behoort.

Op 'n tyd het boere hul neuse vir 'n groot deel van dié grond opgetrek.

Boere het hul neuse vir hierdie driehoekige stukkie uitvalgrond opgetrek, omdat dit nie vir landbou geskik was nie; daarvoor was dit heeltemal te bar. Die landmeter‐generaal, Johann Rissik, het dié oortollige grond ontdek en dit Randjeslaagte genoem. En op 4 Oktober 1886 is Randjeslaagte as dorpsgebied geproklameer. Die grootste deel van die Johannesburgse middestad, asook die hele Hillbrow, is op hierdie driehoek geleë. (Die toppunt van die Randjeslaagte‐driehoek word deur die Randjeslaagte‐baken in Boundaryweg, Parktown aangedui en die baken is 'n nasionale monument.)

Hillbrow beslaan die bopunt (noordelike deel) van die driehoek en op 13 Julie 1893 het die hof beslis dat die grond as afgepende myngrond (kleims) aan 'n man met die naam, J Nicholls behoort.*2) Hy het dit dadelik aan Transvaal Mortgage, Loan & Finance verkoop en in 1895 is die gebied noord van Pretoriastraat en oos van Banketstraat in erwe uitgelê, wat opgeveil is. Vandag beslaan Hillbrow die gebied tot by Wolmaransstraat. (Banketstraat is een van die Hillbrow‐strate met goudmynname. Die ander is Claim, Quartz en Nugget.)

Bruce- en Quartzstraat kruis hier.

Hillbrow het sy naam gekry, omdat dit op die kruin ("brow") van die oos‐wes Witwatersrandse bergreeks lê, wat Johannesburg se middestad kruis. Aan die begin was dit 'n gegoede, toonaangewende residensiële voorstad met meesal vrystaande huise en, moeilik om te glo, maar, aanvanklik is geen "kantiene" en winkels toegelaat nie. (As die stadsvaders maar kon weet!) Die stokou winkels wat wel in die oorspronklike Hillbrow‐gebied noord van Pretoriastraat geleë is, is dié op die hoek van Bruce‐ en Quartzstraat en hulle is moontlik eers teen 1910 opgerig. Toe ek in die Brow gewoon het, was een van hierdie winkels 'n klein supermarkie, wat aan 'n baie vriendelike Portugese familie behoort het. Ek het oorkant die straat in Queen Anne‐woonstelle gewoon en volgens Google Maps het hierdie geboue darem nog nie die gees gegee nie. Met 'n geklik en geskuif van my rekenaar‐muis "zoem" ek op die supermarkie in, en wil jy nou meer: Op 'n uithangbord voor die winkel word sowaar nog altyd "Portugese Rolls" geadverteer!

Tydens my verblyf in die woonstelle het daar in een van hierdie winkeltjies se agterplaas 'n (onsigbare) hond gewoon, en êrens elders in die buurt was daar nog 'n (onsigbare) hond; waarskynlik die enigste honde in Hillbrow. Maar hulle was erger as al die honde in wyle Al Debbo se liedjie, 'Die Brakke van Turffontein' saam, want snags het hierdie twee vir mekaar geblaf dat die wolkekrabbers antwoord gee. My dééglik uit die slaap gehou. Toe het ek sommer ook uitgevind hoe hoog en hoe ver klank kan trek, want ek was op die elfde verdieping.

Regs: Die bewoording by die Randjeslaagte-baken. When Johannesburg was proclaimed In 1886 on the triangular site Randjeslaagte, the area of the town was 2½ square km. Randjeslaagte was a piece of ‘uitvalgrond’ - land left over from the farms surveyed around it. This beacon marks the apex of the triangle with its base running along Commissioner Street, from End Street in the East to Diagonal Street in the West. These 2½ square km. remained the municipal area of Johannesburg until 1901. The original surveyor’s beacon was a white pole fixed in a cairn of rock. It was declared a national monument in 1965 and the cairn smoothed with cement.